دیباچه‌ای بر جنبش حقوقی دگرباشان ایران
شهرام کیانی
ایران در دهه ۷۰ میلادی
از سال ۱۹۷۰ بدین سو جامعه ایران شاهد تحولات خاصی در حوزه جنسیت بود. در سال 1973 در پی ماجرای جنایی – عاشقانه‌ی دو دختر در لاهیجان، مفهوم همجنس‌گرایی زنانه به طور گسترده در مطبوعات و فضای عمومی منتشر شد و این مساله به‌عنوان رفتاری پنهان در میان دختران مطرح گردید. کارشناسان تربیتی، روان‌شناسان و روزنامه‌نگاران، این روابط همجنس‌گرایانه را ناشی از کژکارکردی نظام تربیتی و خانواده‌ها تلقی کردند.
درست یک‌سال پیش از این رخداد ساویز شفائی در دانشگاه شیراز با طرح پرسشی از سخنران حاضر در کنفرانس، مفهوم نابرابری اجتماعی را در رابطه با همجنس‌گرایان مورد سوال قرار داد. در همان سال‌ها مجلات “گی” آمریکایی در گزارش‌های خود به‌صورت متناقض تصویرهای مختلفی را از زیست کوئیرهای ایرانی عرضه می‌کردند. خرده فرهنگ همجنس‌گرایی‌ای در طبقات متوسط جامعه در حال شکل‌گیری بود. تعدادی از افراد معروف، به داشتن روابط همجنسانه در ایران مشهور شدند. فریدون فرخزاد خواننده و مجری معروف و همچنین امیر عباس هویدا نخست‌وزیر ایران در سال‌های ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۷ از جمله این افراد بودند. این خرده نمودهای فرهنگ”گی” به‌واسطه رویداد انقلاب ۱۹۷۹ در هم شکسته شد.
شاهدان عینی در خاطرات خویش از وضعیت دهشتناک و مملو از خشونت آن دوران نسبت به افراد متهم به کنش‌های غیر هترونورماتیو که عمدتا با عناوین فقهی لواط، مساحقه، تفخیذ و… معرفی می‌شدند، گزارش می‌دهند. اسناد و احکام متعددی از اعدام به جرم لواط در سال‌های اول انقلاب حکایت می‌کند. موج عظیم بازداشت، شکنجه و آزار و اذیت بسیاری از این افراد را به خروج از کشور گسیل داشت. خاتون ملک آرا در خاطرات خود از اخراج افراد کوئیر از کار، زندانی شدن و خشونت فیزیکی و روانی در آن دوران یاد می‌کند. وی که بعد از سال‌ها تلاش و کوشش توانست پاسخ شرعی استفتایی را از روح‌الله خمینی در دوران تبعیداش دریافت کرده بود، این بار توانست تحت عنوان فتوای شرعی مجاز بودن تغییر جنسیت کسب کند.
در فضای پر ابهام آن سال‌ها اتهام لواط حتی به بسیاری از فعالان سیاسی نیز وارد می‌شد. حکومت ایدئولوژیک اسلامی بر سر کار آمده به‌واسطه این اعلام جرم، باهمستان سنتی و به هیجان آمده ایران را در ضرورت پاک کردن زمین از عناصر فساد و کافر، هم‌داستان می‌کرد. پیامد حاکم شدن این فضای ایدئولوژیک اعدام، شکنجه، تبعیض گسترده و زندگی مخفیانه و یا خروج اجباری را به‌همراه داشت. (۱)
خروج از ایران و شکل گیری جنبش حقوقی همجنس‌گرایان
گسترش موج اعدام‌ها در ایران برای دهه‌ها ادامه داشت. مخالفین سیاسی، افراد دگراندیش و همچنین افرادی که از نظر حکومت روابط جنسی خارج از عقود اسلامی داشتند، افراد اعدامی را تشکیل می‌دادند. این موج دامنه‌دار اعدام و کشتار از سوی فعالین و سازمان‌های بین‌المللی در خارج از ایران به شدت محکوم شد. در سال ۱۹۸۹ سازمان بین‌الملی زنان و مردان همجنس‌گرا (ILGA)کنفرانس جهانی خود را در استکهلم به موضوع اعدام همجنس‌گرایان در ایران اختصاص داد. بعد از این نشست راهپیمایی در مخالفت با اقدامات حکومت ایران بر علیه همجنس‌گرایان ایرانی برگزار شد.
دو سال بعد با حمایت سازمان همجنس‌گرایان سوئد، گروهی از همجنس‌گرایان ایرانی نشستی را در دفتر صلیب سرخ استکهلم برگزار کرده و پیامد این نشست شکل‌گیری گروه هومان (گروه حمایت از حقوق همجنس‌گرایان ایرانی) بود. این سازمان نشریه‌ای را با همین عنوان منتشر می‌کرد که تا سال ۲۰۰۲ تداوم داشت. هومان با تمایز قائل شدن میان مفهوم همجنس‌گرایی به‌عنوان یک هویت جنسی و همجنس‌باز به‌عنوان یک کنش جنسی سنتی و مطرود خواستار به رسمیت شناختن همجنس‌گرایان داخل ایران شد.
شرکت در کنفرانس‌های مختلف، صدور بیانیه‌های متعدد و به چالش کشیدن نیرو‌های سیاسی اپوزیسیون حکومت ایران در رابطه با به رسمیت شناختن همجنس‌گرایان از مهم‌ترین دستاوردهای هومان بود. با فعالیت هومان و گسترش آن در کشورهای دیگر به خصوص آمریکا گروه‌ها و نشریات دیگری نیز در خارج از ایران شروع به فعالیت در حوزه همجنس‌گرایی ایرانی کردند. از آن جمله می‌توان به “حاشا”، “ایران شادمان” و راه اندازی سایت اینترنتی “گی ایران” اشاره کرد. در طی این سال‌ها جنبش حقوقی همجنس‌گرایان با تکیه بر نقض حقوق بشر در ایران پایه‌ریزی شد. هومان بدین واسطه همجنس‌گرایان ایرانی را به جریان جهانی و حقوق بشری متصل کرد. (۳).
از وبلاگ نویسی تا روز ملی همجنس‌گرایان ایرانی
از سال ۱۹۹۷ دسترسی به اینترنت برای عموم مردم در ایران تسهیل شد. این امکان ارتباطی سبب شکل‌گیری اتاق‌های گفتگو به‌صورت مجازی را فراهم نمود. در همین اتاق‌ها بود که افراد با پنهان نمودن هویت واقعی در ارتباط با یکدیگر مرزهای رسمی جنسی و جنسیتی را می‌شکستند. در فضای بیرونی و پر خطر ایران این فضاهای مجازی امکان ارتباط‌گیری و انتقال اطلاعات را بسیار سهل می‌نمود. با امکان وبلاگ نویسی برای ایرانیان در سال ۲۰۰۱ در مدتی کوتاه تعداد بسیار زیادی وبلاگ شکل گرفت. تعداد سی وبلاگ به طور اختصاصی به همجنس‌گرایان تعلق داشت. این وبلاگ‌ها فضاهایی بود که در آن نویسندها با هویت همجنس‌گرا یا دگرباش جنسی با بیان احساسات و مشکلات خود، فرایند مرئی شدن را طی می‌کردند.
در تاریخ ۲۶ نوامبر ۲۰۰۴ در پی مسدود شدن وبلاگ‌های همجنس‌گرایان ایرانی بیانیه‌ای در اعتراض به پرشین بلاگ با امضای “وبلاگ نویسان همجنس‌گرای ایرانی” منتشر شد. در همین سال تعداد بسیار بیشتری وبلاگ شکل گرفت. همچنین مجله اینترنتی “ماها” در ایران منتشر شد. این مجله به تولید محتوا و دانش جنسی و جنسیتی برای همجنس‌گرایان ایرانی و همچنین شکل دهی به بدنه پراکنده اجتماعی همجنس‌گراها در ایران پرداخت. (۳)
ماها پس از انتشار ۲۱ شماره در سال ۲۰۰۶ به کار خود پایان داد. وبلاگ نویسان و نویسندها در مجله ماها همگام با سال‌های اصلاحات در ایران توانستند نقش بسیار مهمی در فرهنگ‌سازی در حوزه کوئیر ایران ایفا کنند. تجمعات و پاتوق‌های متعددی در کلان‌شهرهای ایران برای همجنس‌گرایان شکل گرفت. در پی شکل‌گیری این شبکه‌های اجتماعی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۰ گروهی به نام رنگین کمانی‌ها اقدام به نام‌گذاری روز اول مرداد به نام روز ملی اقلیت‌های جنسی در ایران می‌کند.
تجمع تعدادی از دگرباشان جنسی در یک منزل و انتشار عکس‌هایی که در آن نمادهای بین‌المللی دگرباشان مشخص بود بازتابی در رسانه‌های داخل و خارج از ایران به‌همراه داشت. اگرچه در پی این رخداد حواشی متعددی در میان دگرباشان ایرانی داخل و خارج از ایران صورت پذیرفت لیکن وقوع این رویداد بیانگر تلاش دگرباشان ایرانی برای هویت‌یابی در سطح گسترده اجتماعی بود. شاید بتوان این رخدادها را به‌عنوان نمونه‌هایی از ناجنبش کوئیر ایران در نظر گرفت. ناجنبشی در درون ایران که به‌واسطه آن دگرباشان جنسی در پی مرئی شدن و هویت‌یابی بودند. در خارج از ایران نیز جنبش حقوقی دگرباشان ایرانی وارد مرحله نوین و تشکل یافته سازمانی گردیده بود.
سازمان‌های دفاع از حقوق دگرباشان ایرانی
مبنایی که ایلگا و هومان در دفاع از حقوق همجنس‌گرایان ایرانی پایه گذاری کرده بودند در سال ۱۹۹۶ با شکل‌گیری بخش خاورمیانه و شمال آفریقا در سازمان اقدام آشکار جهانی اوت رایت (ایگل هرک سابق) وارد فاز نوینی شد. سازمان کمیسیون بین‌المللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا (ایگل هرک IGLHRC) که در سال ۱۹۹۰ در امریکا ثبت شده بود در طی کمتر از یک دهه به دستاوردهای بسیار مهمی در دفاع از حقوق دگرباشان در جهان دست یافت. با شروع فعالیت این سازمان در خاورمیانه و شمال آفریقا موارد نقض حقوق دگرباشان به طور دقیق ثبت، ضبط، گزارش و منتشر گردید. این گزارشات مستمر به شورای حقوق بشر سازمان ملل باب تازه‌ای را در به چالش کشیدن حکومت‌های هموفوبیک که حقوق دگرباشان جنسی را به رسمیت نمی‌شناختند باز نمود.
در پی اعدام دو نوجوان ایرانی به اتهام سرقت، شرب خمر و لواط به عنف در اگوست ۲۰۰۵ موج شدیدی از اعتراضات به اعدام افراد دگرباش جنسی در ایران شکل گرفت. ایلگا، ایگل هرک و سازمان‌های حمایت از دگرباشان در کشورهای مختلف این رویداد را محکوم کردند. در سال ۲۰۰۷ سازمان همجنس‌گرایان ایرانی PGLO در تورنتو کانادا ثبت شد. این سازمان در سال ۲۰۰۸ به سازمان دگرباشان ایرانی (ایرکو IRQO) تغییر نام داد. ایرکو نشر مجله اینترنتی چراغ را آغاز کرد و همچنین انتشارات گیلگمیشان، که به نشر آثار در حوزه دگرباشی می‌پردازد را بنا نهاد.
این سازمان‌ها به همراه سازمان‌های دیگر جهانی نظیر عفو بین‌الملل نامه‌های متعددی برای رعایت حقوق دگرباشان به مقامات بلند مرتبه سیاسی و حقوقی در جهان و حتی در ایران نگاشتند. در این سال‌ها موارد بی‌شماری از شهادت‌نامه‌های حاوی نقض حقوق دگرباشان در ایران تهیه و ثبت گردید. (۴)
ایرکو با رسالت جرم زدایی از دگرباشی در ایران در همکاری با ایگل‌هرک به بررسی مسائل حقوقی دگرباشان در ایران پرداخت و گزارش‌های متعددی از سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ در رابطه با موارد صریح نقض حقوق دگرباشان در ایران ارايه می‌دهد. همچنین سازمان ایرکو و سازمان راه آهن ایرانی برای پناهجویان دگرباش (ایرکر IRQR) در زمینه امور پناهجویان دگرباش در کشورهای ترانزیت همچون ترکیه و روند باز اسکان ایشان در کشورهای امن فعالیت نمودند. سازمان ایرکر از سال ۲۰۰۸ در کانادا فعالیت خود را آغاز کرده است و پس از چندی نشریه ندا را منتشر می‌کند.
در سال ۲۰۰۹ شبکه لزبین‌ها و ترنس جندرهای ایرانی (شش رنگ) به‌عنوان نهادی با هدف افزایش آگاهی درباره حقوق جنسی مبارزه با هموفوبیا و ترنس فوبیا و خشونت علیه زنان همجنس‌گرا و تراجنسی بنا گذاشته شد.
سازمان فرا نرم گرایان (ماناو) دیگر سازمان مدافع از حقوق دگرباشان ایرانی است که در سوئد ثبت گردیده است. همچنین گروه کاری دارما و مارتیا در بخش خاورمیانه سازمان حمایت از حقوق دگرباشان جنسی و جنسیتی سوئد (RFSL) فعالیت می‌کند.
تا کنون پژوهش‌ها، گزارش‌ها و فعالیت‌های زیادی در دفاع از حقوقدگرباشان ایرانی و در واکنش به موارد نقض این گروه اجتماعی توسط این سازمان‌ها صورت گرفته است. سازمان آوت رایت OutRigth در پروژه همیاری خود در سال ۲۰۱۴ برای اولین بار با حمایت مالی از برنامه‌های تولیدی در حوزه‌های مختلف با هدف ارتقای آگاهی در رابطه با حقوق دگرباشان محتوای قابل توجهی را تولید می‌کند.
در کنار این سازمان‌ها تعداد قابل توجهی فعالیت در این حوزه دیده می‌شود. صفحه دگرباشان جنسی رادیو زمانه، رادیورنگین کمان، کارگاه آموزشی ژوپی آ، دوجنسگرا از جمله این تلاش‌ها و فعالیت‌ها است. (۵)
همچنین طیفی از پژوهشگران و آکادمیسین‌ها نیز به موازای جنبش حقوقی فعالیت می‌کنند. این فعالان حوزه اندیشه به‌عنوان طیفی متفاوت به تئوریزه کردن مفاهیم کوئیر ایرانی و با توجه به مختصات محلی و ارتباط آن با سیاست‌های ال جی بی تی جهانی می‌پردازند. این طیف سهم بسیار مهمی در تولید دانش سکسوالیته در حوزه کوئیر ایران داشته‌اند. (۶)
حکومت ایران در واکنش به این فعالیت‌ها همواره آن‌ها را ذیل مفهوم تهاجم فرهنگی غرب، نابود کننده اخلاق اجتماعی-اسلامی و نظام خانواده تلقی کرده و بر سیاست‌های سرکوب‌گرانه و کنترل‌گر خود در رابطه با کوئیرهای ایرانی افزوده است.
جنبشی در حال گذار
بیش از دو دهه و نیم از عمر جنبش حقوقی دفاع از کوئیرهای ایرانی می‌گذرد و در سطور بالا به طور موجز مهم‌ترین نهادهای این جنبش حقوقی روایت شد. اگر چه در ایران تغییرات چشمگیری در قوانین به نفع کوئیرها صورت نگرفته است و همچنان حکومت ایران در فضای عمومی اجازه قدرت گرفتن و نمایشگری به کوئیرهای ایرانی نمی‌دهد ولیکن امروزه سازمان‌ها و فعالین متعددی در سراسر دنیا وضعیت حقوقی دگرباشان ایرانی را رصد می‌کنند. این جنبش نقش بسیار مهمی در آشنایی دگرباشان جنسی از حقوق جهانی خود و همچنین به چالش کشیدن حکومت ایران در پاسخ گویی به موارد نقض حقوق دگرباشان را ایفا می‌کند. گزارشات متعدد گزارش‌گر ویژه ساذمان ملل متحد در موارد نقض حقوق بشر ایران با تاکید بر موارد نقض حقوق دگرباشان جنسی نتیجه تلاش‌های این جنبش بوده است.
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این جنبش را می‌توان تحریک به گفتمان جنسی و جنسیتی جهانی در ایران و تغییرات زبانی و حقوقی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با کوئیرها دانست. امروزه علاوه بر کنشگران و فعالین حوزه کوئیر ایرانی مقامات رسمی نیز لاجرم می‌بایست با ادبیات مدرن و در قالب مفاهیم جدید و حقوق بشری گفتگو کنند. در ایجاد این تحول بی شک فعالیت‌های جنبش حقوقی دگرباشان نقش بسزایی داشته است. این جنبش همچنان در راه احقاق حقوق کوئیرهای ایرانی در جریان است.
- کیانی، شهرام، همجنس‌گرایی در سایه (مروری بر هویت‌یابی همجنس‌گرایانه بر بستر تاریخ جنسیت ایران)، آلمان: شش رنگ 2017.
- با بخشی از تاریخ خود آشنا شویم (مصاحبه با بابک از فعالان سابق گروه هومان) مجله ماها شماره 8 مرداد 1384.
- نگاهی به مطبوعات همجنس‌گرایان ایران (مصاحبه با جهانگیر شیرازی) – لینک به منبع
- برای اطلاعات بیشتر در رابطه با این گزارشات به این صفحه مراجعه کنید.
- برای دریافت اطلاعات بیشتر در رابطه با سازمان‌ها، وبسایت‌ها، رسانه‌ها و گروه‌های مدافع حقوق دگرباشان ایرانی این لینک زیر مراجعه نمایید.
- آکادمیسین‌های ایرانی متعددی در دانشگاه‌های خارج از ایران در زمینه پژوهش با موضوع سکسوالیته ایرانی فعالیت دارند. اکثر آثار ایشان به زبان انگلیسی تالیف شده است. سایت مطالعات جنسیت بسیاری از این پژوهش‌ها را معرفی نموده است نگاه کنید به این لینک.
متن منتشر شده در اینجا تنها به منظور ارایه اطلاعات مفید درباره موضوعات مورد بحث است. نظرات و عقاید نویسنده لزوما نظر و عقیده سازمان آوت‌رایت نیست و مسئوليت مطالب مندرج در هر مطلب برعهدۀ نويسنده است.
